Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 40

 

Μια έρευνα - άποψη της Γεωργίας Κανελλοπούλου

 

 

Αντί εισαγωγής

 

"Την άνοιξη του 1946 η Μικρή Σκηνή των Ενωμένων Καλλιτεχνών έλαβε εντολή να περιοδεύσει στη Θεσσαλία, όπου δρούσε η διαβόητη συμμορία του Σούρλα (η οποία λίγους μήνες αργότερα, το καλοκαίρι του 1946, θα δολοφονούσε τον δημοσιογράφο του Ριζοσπάστη Κώστα Βιδάλη). Ο Γιώργος Σεβαστίκογλου θυμάται τις λεπτομέρειες αυτής της περιοδείας:

«Ξεκινήσαμε μ' ένα ερείπιο υπεραστικό λεωφορείο. Μαζί μας και ο Μάνος (Χατζιδάκις). Πρώτος σταθμός η Λάρισα. Κάναμε έναρξη με το

'Μακρινό δρόμο', έργο σοβιετικό, με ήρωες κομσομόλους. Στο θέατρο δεν έπεφτε καρφίτσα. Κοινό ενθουσιώδες. Τέλειωσε η παράσταση

και ξεκινήσαμε για το ξενοδοχείο. Ξαφνικά, από μια γωνιά του δρόμου ορμούν καταπάνω μας φαντάροι, με λυμένους ζωστήρες, κι

αρχίζουν να μας χτυπούν. Αναμπουμπούλα, φωνές, κακό. Η γειτονιά έρημη, περασμένα μεσάνυχτα. Μόνη ανοιχτή και μισοφωτισμένη

η εξώπορτα ενός 'σπιτιού'. Οι κοπέλες του θιάσου προλαβαίνουν και κρύβονται, ώσπου να περάσει ο κίνδυνος. Το κυνηγητό συνεχιζόταν,

ο Μάνος είχε αγκαλιάσει μια κολώνα ηλεκτρικού και φώναζε 'Μη βαράτε, βρε!'.»

 

κείμενο από άρθρο στην Αυγή για το Χατζιδάκι της ΕΠΟΝ  (των Βάκη και Χανδρινού)

 

 

Α. ΕΤΣΙ ΠΕΡΙΠΟΥ ΗΤΑΝ ... (μια σύνοψη)

 

Μουσική

Στα μουσικά πράγματα, στη διάρκεια του πολέμου μεσουρανεί η Σοφία Βέμπο με τα σατιρικά και τα πολεμικά τραγούδια. Ο πόλεμος και η κατοχή εξοντώνουν τους ήδη περιθωριοποιημένους (και επισήμως απαγορευμένους) από τη δικτατορία του Μεταξά παλιούς ρεμπέτες. Ρεμπέτικα τραγούδια γράφονται και κατά τη διάρκεια της κατοχής, δεν περνάνε όμως στη δισκογραφία γιατί τα εργοστάσια παραμένουν κλειστά μέχρι το 1946.

Μετά την κατοχή, τα τραγούδια διαδίδονται με δίσκους αλλά και στα «κέντρα διασκεδάσεως».Αναδεικνύονται – και κυριαρχούν - οι νέοι λαϊκοί δημιουργοί, με καινοτομίες στον στίχο και στη μουσική. Αρχίζει η εποχή του Τσιτσάνη, του Παπαϊωάννου, του Χατζηχρήστου, του Χιώτη ... Οι περισσότεροι παλιοί ρεμπέτες μένουν στο περιθώριο. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής πέθαναν αρκετοί ρεμπέτες (πχ. Παναγιώτης Τούντας), οι άλλοι όμως που είναι εν ζωή με δυσκολία προσπαθούν να συντηρήσουν τους εαυτούς τους. Ο Μάρκος Βαμβακάρης αναφέρει στην αυτοβιογραφία του πως "έτρεχε στα νησιά και στα πανηγύρια".

Οι περισσότεροι ρεμπέτες συντάσσονται με το ΕΑΜ και στη συνέχεια με τους εξόριστους αριστερούς: ο Μπαγιαντέρας γίνεται ο ραψωδός των ανταρτών, ο Βαμβακάρης γράφει το Χαϊδάρι, ο Τσιτσάνης το κάποια μάνα αναστενάζει, ο Γενίτσαρης τον Σαλταδόρο και άλλα, ο Καλδάρας το νύχτωσε χωρίς φεγγάρι...

Κατά τη διάρκεια του πολέμου και της γερμανικής κατοχής, τα περισσότερα κέντρα έκλεισαν. Στα λίγα που έμειναν ανοικτά, οι οργανοπαίκτες συνέχισαν να παίζουν με διαφορετικό κοινό και ωράριο. Συχνά έπαιζαν μόνο το μεσημέρι ή μόνο ως τις 11 το βράδυ, γιατί οι Γερμανοί απαγόρευαν τα πάντα μετά τις 11 (με τον φόβο ότι τα εγγλέζικα αεροπλάνα μπορούσαν να βομβαρδίσουν βλέποντας τα βραδινά φώτα). Όσοι σύχναζαν σ' αυτά τα κέντρα ήταν μαυραγορίτες, υπόκοσμος, συνεργάτες των Γερμανών, Γερμανοί αξιωματικοί, γυναίκες που εκδίδονταν για χρήματα ή άνθρωποι πού έκαναν σαμποτάζ στους Γερμανούς ή αντάρτες που κατέβαιναν από το βουνό για να συνεννοηθούν μ' αυτούς που δρούσαν στην πόλη.

Η «παιδική ηλικία» του λαϊκού τραγουδιού πάντως τελειώνει εδώ. Και μετά τον πόλεμο, αρχίζει η λεγόμενη «Εργατική περίοδος» του ρεμπέτικου, που κρατάει ως τα μέσα της δεκαετίας του 50: τραγούδια διαμαρτυρίας, της εργατικής ζωής, της ξενιτιάς, της μάνας. Το στιχουργικό ύφος αποκτά περισσότερο ποιητικό χαρακτήρα και όσον αφορά στην ενορχήστρωση, χρησιμοποιούνται πρόσθετα πολυφωνικά όργανα, όπως το ακορντεόν και το πιάνο (Τσιτσάνης).

 

Ειδική μνεία πρέπει να γίνει στα αντάρτικα τραγούδια και αντιγράφουμε ένα απόσπασμα από άρθρο του Σωτήρη Σιώκου: Τα λαϊκά τραγούδια της αντίστασης, που μιμούνται τα παλιά κλέφτικα τραγούδια, ξεκινούν, μερικές φορές από έναν πυρήνα παλιό – ένα δίστιχο ή ένα τετράστιχο και πάνω σ' αυτόν τον πυρήνα, ο λαϊκός τραγουδιστής της Αντίστασης προσθέτει τους δικούς του στίχους, ανάλογα με τις νέες καταστάσεις που ανιστορεί και τραγουδάει. Λόγου χάρη, στο θαυμάσιο τραγούδι «Έβγα ψηλά στο Σμόλικα», ο λαϊκός τραγουδιστής, για να περιγράψει τη συντριβή της Ιταλικής μεραρχίας αλπινιστών «Τζούλια», στην Πίνδο, ξεκινάει από την αποστροφή προς το «μαύρο κόρακα», που είναι αρκετά συνηθισμένη στα παλιά δημοτικά τραγούδια. Έτσι, σε πολλές περιοχές όπως η Στερεά, η Πελοπόννησος, τα Δωδεκάνησα, η Νάξος, η Κρήτη, η Μακεδονία, η Θεσσαλία, η Ήπειρος, η Θράκη, τα δημοτικά τραγούδια, των οποίων η μελωδία χρησιμοποιήθηκε σαν βάση, επώνυμοι κι ανώνυμοι στιχουργοί τα μετέπλασαν σε αντάρτικα. Ακόμα και η πανελληνίως γνωστή «Σαμιώτισσα» έγινε αντάρτικο τραγούδι. "

 

Κινηματογράφος

Ο μόνος οργανισμός που παραμένει ανοιχτός, και μάλιστα ακμάζει, την περίοδο της κατοχής, είναι η Λυρική Σκηνή (τμήμα τότε του Βασιλικού Θεάτρου και από το 1944 αυτόνομος οργανισμός).

 

Οι ελληνικές κινηματογραφικές δράσεις είναι ανύπαρκτες. Οι αίθουσες ΣΙΝΕΑΚ ΚΑΙ ΑΣΤΥ παίζουν αποκλειστικά πολεμικά επίκαιρα, την ίδια στιγμή που στις ΗΠΑ ο 25χρονος Όρσον Ουελς βγάζει την ταινία – σταθμό στην ιστορία του κινηματογράφου «Πολίτης Κέιν».

Και μετά τον πόλεμο, ο ελληνικός κινηματογράφος δεν κάνει σπουδαία πράγματα, ενώ στην Ευρώπη ο Ρομπέρτο Ροσελίνι βγάζει αμέσως μετά τον πόλεμο την ταινία «Ρώμη – ανοχύρωτη πόλη», μία ταινία για την αντίσταση, που συνιστά και το πρώτο δείγμα νεορεαλισμού.

 

Θέατρο

Στο θέατρο επικρατεί πλήρως η επιθεώρηση και όλοι οι θίασοι, από την Κοτοπούλη έως τον Μουσούρη και την Κατερίνα, παίζουν επιθεωρησιακά νούμερα ελάχιστης έως μηδαμινής πολιτισμικής αξίας. Γενικά επικρατεί αισθητική σιωπή.

Στα βουνά όμως και στις περιοχές που απελευθερώνονται από το ΕΑΜ η σιωπή ξεπερνιέται με τις θεατρικές παραστάσεις (το λεγόμενο «θέατρο του βουνού»), με τραγούδια και έντυπα που μεταφέρονται χέρι με χέρι, στόμα με στόμα κι όλα αυτά με θέματα που προσεγγίζουν ένα αντιστασιακό πνεύμα. Γράφει ο Σωτήρης Σιώκος: "Σε κάθε επαναστατική περίοδο, αναπτύχθηκε και ανάλογη θεατρική δράση, που είχε σκοπό να μετατρέψει το λαό από παθητικό θεατή σε ενεργό παράγοντα των εξελίξεων (Γιορτή της Φεντεραστόν, της 14ης Ιουλίου 1790, η γιορτή για την πτώση της Βαστίλης, οι 1200 περίπου πλανόδιοι θίασοι κατά τη διάρκεια της Οκτωβριανής Επανάστασης, τα θέατρα του δρόμου κατά την

περίοδο της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, οι ερασιτεχνικοί θίασοι στον πόλεμο του Βιετνάμ). Έτσι και κατά τη διάρκεια

του απελευθερωτικού αγώνα 1941 – 1944 αναπτύχθηκε στη χώρα μας ένα επαναστατικό θέατρο με πολλές μορφές

(ερασιτεχνικοί θίασοι των χωριών που παρουσίαζαν μονόπρακτα έργα, σκετς και τραγούδια και τρεις οργανωμένοι

θίασοι που περιόδευαν στην Ήπειρο, Θεσσαλία, Δ. Μακεδονία)." Το καλοκαίρι του 1944 ο Βασίλης Ρώτας με υπόδειξη

της ΠΕΕΑ ιδρύει το «Θεατρικό όμιλο της ΕΠΟΝ Θεσσαλίας». Στη φωτογραφία, Η «Λαϊκή Σκηνή» του θιάσου της VIII

Μεραρχίας του ΕΛΑΣ σε περιοδεία στο Αγρίνιο (1945).

 

Η περίοδος αυτή τερματίζεται τον Οκτώβρη του 44, έχοντας αφήσει πίσω της μια Ελλάδα έρμαιο στα ξένα συμφέροντα, ενώ η λογοκρισία κάνει τη δυναμική της εμφάνιση.

Μετά τον πόλεμο, στα θεατρικά πράγματα, η πολιτική σάτιρα και μαζί η επιθεώρηση, υποχωρούν. Αλλά εμφανίζεται ο Κάρολος Κουν. Και αρχίζουν στο θέατρο οι προσπάθειες να παρουσιαστούν σοβαρά πράγματα.

 

Λογοτεχνία

Ο εμφύλιος πόλεμος αγγίζει και τον πνευματικό χώρο και το 1948 η πόλωση κορυφώνεται.

Αναζωπυρώνεται το γλωσσικό ζήτημα και επανέρχεται η συζήτηση για την ελληνικότητα.

Η Αριστερά έχει ηττηθεί αλλά ιδεολογικά βρίσκεται σε θέση ισχύος. Παρόλα αυτά, η λογοτεχνική παραγωγή της Αριστεράς δεν αρχίζει παρά τη δεκαετία του 60, με εξαιρέσεις τη Μεθυσμένη πολιτεία του Σωτ. Πατατζή, τη Ρωμιοσύνη του Ρίτσου και τις πρώτες απόπειρες των εντελώς νέων (Μ. Αναγνωστάκη, Μ. Κατσαρού, Τ. Πατρίκιου και Τ. Σινόπουλου). Ηγεμονία στα πνευματικά πράγματα φαίνεται να έχει η λεγόμενη «γενιά του 30» με το ιστορικό μυθιστόρημα (Πρεβελέκης, Πετσάλης – Διομήδης κ.ά.) και με επεξεργασία παλαιότερων (Σεφέρης, Ελύτης). Αυτό συνεχίζεται και τη δεκαετία του 50. Είναι χαρακτηριστικό πως ο Βάρναλης δεν γράφει τίποτα σε όλη την περίοδο πολέμου, κατοχής, αντίστασης, εμφυλίου.

 

Εικαστικά

Στα εικαστικά, οι Έλληνες ζωγράφοι είναι ήδη επηρεασμένοι από το ρεύμα του μοντερνισμού, το οποίο ο ευρωπαϊκός φασισμός πολεμάει με λύσσα όχι για την τεχνοτροπία του αλλά για τη φιλοσοφία του που έγκειται στο δικαίωμα της ελεύθερης βούλησης και της αυτοδιάθεσης. Το μεταξικό καθεστώς είχε πλήρως υιοθετήσει και επιβάλει το αισθητικό πρότυπο του Χίτλερ, ένα κακόγουστο συνονθύλευμα κλασικιστικών και νεοκλασικιστικών τύπων. Στην Γ΄ Πανελλήνια του 1940, βραβεύθηκαν μεταξύ άλλων από το καθεστώς οι Γιάννης Μόραλης, Γιάννης Παππάς και Τάσσος. Φιλελεύθεροι και αριστεροί καλλιτέχνες, όπως οι Γιώργος Λυδάκης, Νίκος Καστανάκης, Φ. Κόντογλου, Ηλίας Φέρτης, Κώστας Ηλιάδης, Δημήτρης Γιολδάσης, Αντώνης Πολυκανδριώτης, Απόστολος Γεραλής κ.ά., είχαν φιλοτεχνήσει τις είκοσι μνημειακών διαστάσεων ζωγραφικές συνθέσεις με θέματα «τη ζωή του εργάτη και τα κρατικά και ιδιωτικά μέτρα για την προστασία και ψυχαγωγία των εργαζομένων», που εκτέθηκαν στην προπαγανδιστική έκθεση «Χαρά και Εργασία» στο Ζάππειο, την οποία επισκέφθηκαν 140.000 επισκέπτες! Ο Παρθένης, αυτός που σχεδίασε το σήμα της Δημοκρατίας, δέχτηκε να φιλοτεχνήσει τα φασιστικά σύμβολα, τους «Διπλούς πέλεκες», αλλά και την προσωπογραφία του δικτάτορα Μεταξά. Στη ζωγραφική λοιπόν, ο πόλεμος βγήκε σε καλό, μιας και σταμάτησε τον «κατήφορο» των ελλήνων ζωγράφων, δηλαδή την πλήρη συνεργασία πολλών από αυτούς με το μεταξικό καθεστώς.

 

Για να ειμαστε δικαιοι πάντως, στη διάρκεια της αντίστασης υπήρξε και σημαντική καλλιτεχνική παραγωγή που έδινε βάρος είτε στο συγκινησιακό – ανθρώπινο στοιχείο (Σελέστ – Πολυχρονιάδη, Περικλής Βυζάντιος, Αντώνης Πολυκανδριώτης, Γιώργος Μανουσάκης, Ορέστη Κανέλλης, Άννα Κινδύνη κ.α.) σε σχέση με τα δεινά του πολέμου, την πείνα και τη φρίκ, είτε στην προτροπή για εξέγερση  (Σεμερτζίδης, Μεγαλίδης, Κατσικογιάννης, Φαρσακίδης).

 

Νεολαία

Σπουδαίο ρόλο στα πολιτιστικά πράγματα της εποχής αλλά και της μετακατοχκής Ελλάδας έπαιξε η  ΕΠΟΝ. Η ΕΠΟΝ πρότεινε τη ριζοσπαστικοποίηση της ελληνικής νεολαίας με βάση αρχές που ποτέ δεν είχαν συνυπάρξει σε ιδρυτικό κείμενο οργάνωσης: Αντιφασισμός, μόρφωση, ευημερία, ειρήνη, πολιτισμός. Το σύνθημα «πολεμάμε και τραγουδάμε» ήταν απόλυτα ενδεικτικό μιας νέας αντίληψης του κόσμου. Από τον Φεβρουάριο του 1943 μέχρι τον Οκτώβριο του 1944, η ΕΠΟΝ είχε συσπειρώσει στις τάξεις της 600.000 νέους και νέες και είχε εξαπλωθεί σε όλη τη χώρα. Ένας από τους νέους της ΕΠΟΝ ήταν ο Μάνος Χατζιδάκις.

 

 

Β. ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΑΝΑ ΕΤΟΣ

 

1940

• Ο Ηλίας Βενέζης εκδίδει τη «Γαλήνη».

• Με την ανακοίνωση του πολέμου, όλα τα θέατρα κλείνουν. Στη συνέχεια, αντικαθίστανται οι στρατευμένοι ηθοποιοί και τεχνικοί (π.χ. Τερζάκης, Κατράκης, Παπαγιαννόπουλος, Καλλέργης κ.ά.) και ξανανοίγουν κάποια θέατρα, όπως το ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ που παίζει τη Μαντάμ Μποβαρί. Το ΒΑΣΙΛΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ (νυν Αθνικό) δεν μπορεί να λειτουργήσει γιατί στρατεύονται 40 ηθοποιοί του.

• Λίγο πριν τον πόλεμο, ανοίγει το ιστορικό καφενείο Zonar’s στο κτίριο του Μετοχικού Ταμείου Στρατού στην Πανεπιστημίου.

 

1941

• Ο Σικελιανός εκδίδει τη συγκλονιστική σειρά ποιημάτων για τον πόλεμο.

• Αυτοκτονεί η Πηνελόπη Δέλτα, την ημέρα που μπαίνουν οι Γερμανοί στην Αθήνα.

 

1942

• Πρώτη συναυλία του 17χρονου Μίκη Θεοδωράκη στην Τρίπολη, με το έργο του Κασσιανή, και αντιστασιακό χαρακτήρα.

• Ο ρεμπέτης Μιχάλης Γενίτσαρης γράφει τον «Σαλταδόρο» που χωρίς δισκογραφική κυκλοφορία, από στόμα σε στόμα,  γίνεται ο «ύμνος κατά της κατοχής».

• 7 Οκτωβρίου 1942, ο Κάρολος Κουν κάνει την πρώτη παράσταση του Θεάτρου Τέχνης, με την «Αγριόπαπια» του Ίψεν στο τότε θέατρο Αλίκη, σήμερα «Μουσούρη» της πλατείας Καρύτση. Το θέατρο Τέχνης είναι η συνέχεια της Λαϊκής Σκηνής που είχε ιδρύσει από το 1933 ο Κουν με τον Τσαρούχη.

• Ο Γ. Σκαρίμπας γράφει το «Ήχος του κώδωνος» στη Χαλκίδα, εισάγοντας στην Ελλάδα το θέατρο του παραλόγου (πριν ακόμη ο Ιονέσκο γράψει τη φαλακρή τραγουδίστρια).

• Ο Ροντήρης φεύγει από την καλλιτεχνική διεύθυνση του ΕΘΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ.

• Η ΕΠΟΝ ιδρύει το «Θεατρικό Σπουδαστήριο» στην Αθήνα, υπό τη διεύθυνση του Βασίλη Ρώτα, όπου διδάσκουν μεγάλες μορφές του θεάτρου, αλλά και της Αντίστασης, όπως οι Ρώτας, Αυγέρης, Σιδέρης, Τσαρούχης, Σαραντίδης, Φωκάς κ.ά.

• Ο Φιλοποίμην Φίνος ιδρύει την εταιρεία κινηματογραφικών παραγωγών ΦΙΝΟΣ ΦΙΛΜ, που θα σφραγίσει – καλώς και κακώς – τον ελληνικό κινηματογράφο.

• Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών εν μέσω πολέμου συντελείται η «δίκη των τόνων» όπου κατηγορείται ο Ι. Κακριδής για το κείμενο του «Ελληνική Κλασική Παιδεία» όπου προτείνει μεταξύ άλλων την κατάργηση τόνων και πνευμάτων. Οι κατήγοροι καθηγητές, απομεινάρια της δικτατορίας του Μεταξά, νικούν.

• Τον Νοέμβριο του 1942, η αγωνίστρια Ηλέκτρα Αποστόλου (1912 - 1944), δυναμικό μέλος του ΕΑΜ, συσπείρωσε στο ξύλινο καφενείο του Ζαππείου μεγάλη ομάδα χαρακτών, μελών του “ΕΑΜ Καλλιτεχνών”, ως καλλιτεχνικό συνεργείο για τις ανάγκες της αντίστασης: τις προκηρύξεις, τις αφίσες και τα συνθήματα· όλα χαρακτικά σε ξύλο και λινόλαιο.

 

1943

• Η πρώτη ελληνική κατοχική ταινία που παρουσιάστηκε ήταν από τη Φίνος Φιλμ, το 1943, με τίτλο «η φωνή της καρδιάς». Ο Φίνος κατορθώνει να θέσει τα θεμέλια για τη μελλοντική του εξέλιξη στον κινηματογραφικό «στίβο». Μελοδραματική θεματογραφία με ήρωα έναν αποφυλακισμένο πατέρα, φύλακα άγγελο για την κόρη του. Πρωταγωνιστές ο Αιμίλιος Βεάκης, ο Δημήτρης Χορν, ο Λειβαδίτης, ο Κωνστανταρας, η Τσαγανέα, η Πάνου, ο Ζερβός, η Ιατρίδου.

• Ο θίασος του Λουκή Μυλωνά περιοδεύει και δίνει παράσταση στη Λάρισα. Ξαφνικά μπαίνουν οι Γερμανοί, οι οποίοι κυνηγούν, άγνωστο γιατί, έναν άντρα. Αυτός ανεβαίνει στη σκηνή και για να μην τον καταλάβουν, αρχίζει και αυτοσχεδιάζει, ενώ οι ηθοποιοί κοιτάζουν έκπληκτοι και το κοινό χειροκροτεί με τρέλα, χωρίς να γνωρίζει τι συμβαίνει. Έτσι αρχίζει η καριέρα του Κώστα Χατζηχρήστου.

• Η μεταξική υπηρεσία «Λαϊκή Διαφώτιση» κλείνει θέατρα, κατεβάζει παραστάσεις και γενικά περνάει σε ακόμα πιο αυστηρή λογοκρισία.

• Στις 28/02/43, στην κηδεία του Παλαμά, ο Σικελιανός απαγγέλλει το ποίημα Παλαμάς. Τα πλήθη ξεσηκώνονται και η κηδεία μετατρέπεται σε αντιπολεμικό συλλαλητήριο. Η κηδεία του Παλαμά έμεινε ιστορική καθώς, μπροστά σε έκπληκτους Γερμανούς κατακτητές, χιλιάδες κόσμος τον συνόδευσε στην τελευταία του κατοικία, στο Α΄ νεκροταφείο Αθηνών, ψάλλοντας τον εθνικό ύμνο.[i]

• Γνωρίζονται οι Χατζιδάκις – Γκάτσος.

• Πεθαίνει ο πραγματικός Γιώργης Ζορμπάς (φίλος του Καζαντζάκη) και ο Καζαντζάκης αρχίζει να γράφει τον Αλέξη Ζορμπά.

• Εκδίδεται η ΑΜΟΡΓΟΣ του Γκάτσου σε 308 αντίτυπα, από τις εκδόσεις ΑΕΤΟΣ. Με μόνο 20 σελίδες, αρχικά προκαλεί δυσμενείς κριτικές και αντιδράσεις αλλά αργότερα χαρακτηρίζεται το κορυφαίο έργο του ελληνικού υπερρεαλισμού.

• Ο Ηλίας Βενέζης γράφει την Αιολική Γη.

• Στις 25 Μαρτίου 1943, στην επέτειο της Εθνεγερσίας, γεννήθηκε το πρώτο αντιστασιακό λεύκωμα, «Από τους Αγώνες του Ελληνικού Λαού» (έκδοση ΕΛΑΣ - ΕΑΜ). Περιελάμβανε χειρόγραφα κείμενα δημοτικών τραγουδιών, ποιήματα του Ρήγα Βελεστινλή και του Διονυσίου Σολωμού, διακοσμημένα με πρωτογράμματα και με υποσέλιδα (έγχρωμες ξυλογραφίες σε όρθιο ξύλο) και με οκτώ ασπρόμαυρες ξυλογραφίες, πάλι σε όρθιο ξύλο, των Γιώργου Βελισσαρίδη -που έγραψε τα κείμενα και φιλοτέχνησε τα διακοσμητικά-, Α. Τάσσου, Βάσως Κατράκη και Λουκίας Μαγγιώρου. Θα ακολουθήσουν άλλα πέντε λευκώματα.

 

1944

• Γίνεται η πρώτη εμφάνιση του Χατζιδάκι στα μουσικά δρώμενα της χώρας, με τον "Τελευταίο Ασπροκόρακα" του Αλέξη Σολωμού στο θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν.

• Ιδρύεται η Εθνική Λυρική Σκηνή στο Θέατρο Ολύμπια, της οδού Ακαδημίας, με Καλλιτεχνικό Διευθυντή τον Μανώλη Καλομοίρη.

• Ο Βασίλης Τσιτσάνης με την κομπανία του φεύγουν από την Αθήνα για να υποδεχτούν τους αντάρτες του ΕΛΑΣ που ελευθερώνουν την πόλη. Γράφει μάλιστα και τραγούδι: Καλώς τα τ’ ανταρτόπουλα απ’ τα νερά τα κρύα που πολεμάνε στα βουνά για την ελευθερία.

• Παίζεται η ταινία «Χειροκροτήματα» του Γιώργου Τζαβέλλα. Πρωταγωνιστής ο Αττίκ και μαζί του ο Δημήτρης Χορν σε μία ταινία που στηρίζεται στην απλότητα και την αληθοφάνεια τη ιστορίας. Μιας ιστορίας που δεν απέχει πολύ από την πραγματική ζωή και ιδίως το τέλος του μεγάλου καλλιτέχνη της εποχής, Αττίκ. Η ταινία παρουσιάστηκε τον Μάη του 1944, λίγο πριν η γερμανική κατοχή τερματιστεί.

• Η Κατίνα Παξινού παίρνει Όσκαρ Β ρόλου για την ερμηνεία της στο «για ποιον χτυπά η καμπάνα».

• Εκδίδεται για πρώτη φορά ποίηση του Εγγονόπουλου, ,με το ποίημα του Μπολιβάρ, από τον ΙΚΑΡΟ.

• Διοργανώνεται πανελλήνια έκθεση καλλιτεχνών υπό το άγρυπνο μάτι των κατακτητών, όπου το ΕΑΜ εικαστικών καλλιτεχνών αποφασίζει να συμμετέχει. Το αποτέλεσμα: Οι Γερμανοί σταμάτησαν την έκθεση σε λίγες μέρες και έκλεισαν για 40 μέρες στις φυλακές Αβέρωφ τον χαράκτη Τάσσο και τους Κεφαλληνό, Κορογιαννάκη, Κανά.

• Αυτοκτονεί ο Αττίκ, ο διάσημος τροβαδούρος, μετά από αναίτιο γρονθοκόπημα του στο δρόμο από Γερμανό στρατιώτη, επειδή δεν άντεξε άλλο τον εξευτελισμό. Η περίφημη Μάντρα του Αττίκ, αυτό το μοναδικό καλλιτεχνικό συγκρότημα, που τα τελευταία χρόνια είχε έδρα του το υπαίθριο θέατρο Δελφοί της οδού Αχαρνών, κλείνει για πάντα μετά από το 1930 που πρωτολειτούργησε.

 

1945

• Ο Μίκης Θεοδωράκης ιδρύει τη Χορωδία της ΕΠΟΝ.

• Η Μαρία Κάλλας (τότε Μαρία Καλογεροπούλου) φεύγει από την Ελλάδα για την Αμερική λόγω της έχθρας των συναδέλφων της στη Λυρική Αθηνών, που πηγάζει (προσχηματικά ή όχι) από την ιδιαίτερη αγάπη που της είχαν δείξει οι κατοχικές δυνάμεις.

• Ο θάνατος του Άρη Βελουχιώτη γίνεται τραγούδι από τον Νίκο Μάθεση, τον Μανόλη Χιώτη και τον Γενίτσαρη: .Μαράθηκαν τα λούλουδα, σβήστηκε το φεγγάρι, ένας λεβέντης έσβησε που τονε λέγαν Άρη.

• Στον κινηματογράφο κυριαρχεί ο Ορέστης Λάσκος και ο Β. Παπαμιχάλης με φτηνές μελοδραματικές ιστορίες από το αλβανικό μέτωπο.

• Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης επιστρέφει από το Στρατόπεδο Συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν, στην Αυστρία. Παρακολουθεί μία παράσταση του θεάτρου τέχνης (μάλλον τον Βυσσινόκηπο του Τσέχοφ) και αρχίζει να μελετά θέατρο, αποφασίζοντας ξαφνικά ότι με αυτό θα ασχοληθεί.

• Ιδρύεται το Θέατρο του Λαού από τους νέους ηθοποιούς Βανδή, Δαμιανό, Βασταρδή και τον σκηνοθέτη Γ. Σεβαστίκογλου.

• Η Μικρή Σκηνή των Ενωμένων Καλλιτεχνών ανεβάζει στο θέατρο Βρετάνια το έργο του Ίρβιν Σόου «Θάψτε τους νεκρούς», σε σκηνοθεσία Γιώργου Σεβαστίκογλου και μουσική Μάνου Χατζιδάκι.

• Ιδρύεται η Ομάδα Νέων Λογοτεχνών της ΕΠΟΝ, με δασκάλους τους Ρίτσο, Αυγέρη, Ρώτα, Βρετάκο, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Μέλπω Αξιώτη κ.ά.

• Το ΚΚΕ ιδρύει τον εκδοτικό οίκο «τα νέα βιβλία» ο οποίος καταφέρνει να λειτουργήσει για 3 χρόνια.

• Ο Οδυσσέας Ελύτης διορίζεται διευθυντής προγράμματος του νεοσύστατου Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας, μετά από πρόταση του Σεφέρη, ο οποίος είναι διευθυντής του πολιτικού γραφείου του αντιβασιλέα.

• Στα τέλη του Σεπτεμβρίου του 1945 πραγματοποιείται στο Καλλιμάρμαρο η γιορτή του Ε.Α.Μ., γεγονός που προκαλεί φοβερές αντιδράσεις.

 

1946

• Εμφανίζεται για πρώτη φορά ο Άκης Πάνου – 13 χρονών – να παίζει κιθάρα και μπουζούκι στον ΣΠΟΡΟ.

• Την 25η Μαρτίου ανοίγει η αυλαία στο θεατρικό έργο του Καζαντζάκη "Kαποδίστριας" στο Βασιλικό Θέατρο. Η παράσταση προκαλεί σάλο και ένας ακροδεξιός εθνικιστής απειλεί να κάψει το θέατρο.

• Το φθινόπωρο του 1946, ο Κάρολος Κουν συστήνει στο ελληνικό κοινό για πρώτη φορά τον Τεννεσί Ουίλλιαμς στην θρυλική πρώτη του «Γυάλινου Κόσμου» με την νέα ηθοποιό Έλλη Λαμπέτη (στη δεύτερη εμφάνισή της) και τον ίδιο τον Κουν.

• Ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης προτείνονται για Νόμπελ από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών (το παίρνει ο Herman Hesse).

• Στις 15 Μάη του ’46 πραγματοποιείται στο Καλλιμάρμαρο η γιορτή του Στρατού ως απάντηση στην περσινή γιορτή του ΕΑΜ. Η Καθημερινή της εποχής έγραφε ότι ο στρατός αυτός, που γιόρτασε στο Στάδιο, ήταν μια “ζωντανή απόδειξις της ελληνικής ζωτικότητος και της φυλετικής αλκής”. Η γιορτή δεν διέφερε και πολύ από τις αντίστοιχες του Γ΄ Ράιχ.  Απ’ ότι μας πληροφορεί η ίδια εφημερίδα, κάποια στιγμή της εκδήλωσης «εισήλθαν στον αγωνιστικό χώρο του Σταδίου μικρές κοπέλες με λευκές μπλούζες, οι οποίες σχημάτισαν στην αρένα τη φράση ΜΕΓΑΛΗ ΕΛΛΑΣ».

 

1947

• Οι Τσιτσάνης και Μπακάλης γράφουν το «κάποια μάνα αναστενάζει». Αρχικά περνάει τη λογοκρισία αλλά λίγο αργότερα μπαίνει στη λίστα απαγορευμένων τραγουδιών και ο δίσκος αποσύρεται. Γίνεται όμως ύμνος στα ξερονήσια της εξορίας.

• Παρομοίως, ο Καλδάρας κυκλοφορεί το «νύχτωσε χωρίς φεγγάρι» το οποίο απαγορεύεται και αποσύρεται.

• Παίζεται η ταινία «οι γερμανοί ξανάρχονται» του Αλ. Σακελάριου, με θέμα τη συμφιλίωση και τίποτα για τον εμφύλιο και την αριστερά.

• Στα τέλη του 1947 ο Κάρολος Κουν ανεβάζει το «Ματωμένο Γάμο» του Λόρκα στην ιστορική πρώτη σύμπραξη Κουν, Γκάτσου ,Τσαρούχη, Χατζιδάκι. Η ποιητικότητα του Λόρκα στη συγκλονιστική ελληνική απόδοση του Νίκου Γκάτσου κερδίζει το κοινό που υιοθετεί τόσο το έργο όσο και το συγγραφέα ως εθνική κληρονομιά[ii].

• Ο Ρίτσος γράφει τη Ρωμιοσύνη.

• Ο Καββαδίας γράφει το Πούσι.

• Ο Γ. Δροσίνης προτείνεται για νόμπελ από το ελληνικό κράτος.

 

1948

• Ο Τσιτσάνης γράφει το αλληγορικό «κάνε λιγάκι υπομονή» που κυκλοφορεί από την Columbia. Ένα χρόνο αργότερα, μπαίνει στη λίστα απαγορευμένων τραγουδιών και αποσύρεται.

• Κι ενώ η Κυριακή συμβολίζει τις ελπίδες του ανθρώπου για μια καλύτερη ζωή, κυκλοφορεί η «Συννεφιασμένη Κυριακή» (πάλι του Τσιτσάνη) που συμβολίζει τη διάψευση των ελπίδων ενός ολόκληρου λαού για πρόοδο, δημοκρατία κι ελευθερία, τραγούδι που ο Τσιτσάνης είπε πως εμπνεύστηκε από το θάνατο ενός αντάρτη, που τον είδε ξαπλωμένο πάνω στο χιόνι, στη Θεσσαλονίκη.

• Η Μπέλου τραγουδάει στου Τζίμη του Χοντρού όταν μπαίνουν μέσα έξι χίτες και την πλακώνουν στο ξύλο, λόγω της δράσης της στο ΕΑΜ. Μετά απ’ αυτό, η Μπέλου φεύγει από το θρυλικό μαγαζί γιατί «δεν βρέθηκε ένας άντρας να την υποστηρίξει».

• Ο Λυκούργος Σταυράκος ιδρύει την πρώτη σχολή κινηματογραφικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα, τη «Σχολή Σταυράκου», η οποία λειτουργεί έως σήμερα. 

• Στο θέατρο Βερντέν ο Κώστας Χατζηχρήστος ενσαρκώνει πρώτη φορά τον Θύμιο, έναν χαρακτήρα που θα μείνει στην ιστορία του ελληνικού θεάτρου και κινηματογράφου.

• Εκδίδεται η Μεθυσμένη Πολιτεία του Σωτ. Πατατζή.

 

1949

• Ο Χατζιδάκις δίνει την περίφημη διάλεξη για το ρεμπέτικο στο Θέατρο Τέχνης, σε μία εποχή που το ρεμπέτικο βάλλεται, και καταλήγει: «ένα λαϊκό τραγούδι καθρεφτίζει με μοναδική ένταση όχι μόνο μια τάξη ή μια κατηγορία ανθρώπων μα τις επιδράσεις μιας ολάκερης εποχής σε μια φυλή...».

• Εμφανίζεται στην Αθήνα η Εντίθ Πιαφ, συνοδευόμενη από τον Γιώργο Μουζάκη.

• Η ταινία «τελευταία αποστολή» του ΦΙΝΟΥ σε σκην. Ν. Τσιφόρου, με θέμα εμπνευσμένο από τον πόλεμο, λογοκρίνεται και απαγορεύεται από το ΓΕΣ μία εβδομάδα μετά την προβολή της. Ο ΦΙΝΟΣ αλλάζει το σενάριο και η ταινία ξαναπαίζεται.

• Στο θέατρο παίζεται η θρυλική παράσταση «Λεωφορείον ο πόθος» με την Μελίνα Μερκούρη ως Μπλανς.

• Ιδρύεται ο καλλιτεχνικός όμιλος Αρμός από τους Εγγονόπουλο, Χατζηκυριάκο – Γκίκα, Τσαρούχη, Μόραλη κ.ά., με σκοπό την προώθηση της σύγχρονης αισθητικής στην Ελλάδα.

 

 

Σημειώσεις

 

[i] 1943: Οι Αθηναίοι μετέτρεψαν την κηδεία του Παλαμά σε παλλαϊκό προσκύνημα και διαδήλωση. Ο Άγγελος Σικελιανός δήλωσε: «Σε αυτό το φέρετρο ακουμπάει η Ελλάδα». Και απήγγειλε:

 

«Ηχήστε οι σάλπιγγες. Καμπάνες βροντερές δονήστε σύγκορμη τη χώρα πέρα ως πέρα.

Οι σημαίες οι φοβερές της λευτεριάς ξεδιπλωθείτε στον αέρα».

 

[ii] 1947 -  Ο Κάρολος Κουν παρακολουθεί – με κάποιο μαγικό τρόπο – τις διεθνείς εξελίξεις στο θέατρο, με αποτέλεσμα η Ελλάδα να μην μένει πίσω σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη. Έτσι, το 1947 ανέβασε και το έργο «ο επιθεωρητής έρχεται» του σοσιαλιστή άγγλου συγγραφέα Πρίσλει, το οποίο μόλις την προηγούμενη χρονιά έχει κάνει πρεμιέρα στο Λονδίνο.

 

 

 

Σημαντική επισήμανση: Η έρευνα είναι ερασιτεχνική, τυχόν ανακρίβειες δεν είναι σίγουρα εκ του πονηρού.