​

​

Μάρτης, πρώτος μήνας της άνοιξης

 

Ο Μάρτης πήρε το όνομά του από το θεό Άρη - Mars. Είναι ο πρώτος μήνας της Άνοιξης και συνήθως έχει άστατο καιρό. Για τον λόγο αυτό και ο ελληνικός λαός του έδωσε πολλά ονόματα: Μάρτης ο Κλαψόγελος, ο Πεντάγνωμος, ο Γδάρτης, ο Καψομάρτης, ο Ανοιξιάτης, Παλαβιάρης, κ.ά.,

 

Έθιμα του Μάρτη

Χελιδονίσματα

 

Σε πολλές περιοχές της χώρας μας, την πρώτη Μαρτίου (ή στις 21 Μαρτίου, ημέρα της εαρινής ισημερίας) τα παιδιά γυρνάνε στα σπίτια κρατώντας ένα αρθρωτό ομοίωμα χελιδονιού, την «χελιδόνα», τα χελιδονίσματα της 1ης Μαρτίου όπως λέγονται, είναι κάλαντα κι αυτά, όπως των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων, με τη διαφορά ότι αυτά είναι κατάλοιπο από τα κάλαντα της ρωμαϊκής πρωτοχρονιάς, που κάποτε γιορταζόταν την 1η Μαρτίου. Τα χελιδονίσματα αυτά πέρασαν στις μέρες μας μέσα από το Βυζάντιο ως στοιχείο της παράδοσής μας και καταγράφονται όπως και τα άλλα κάλαντα.

 

Την «χελιδόνα» σε κάποιες περιοχές την στολίζουν με φύλλα κισσού, που είναι χαρακτηριστικό της αειθαλούς βλάστησης, σε άλλες, με ζουμπούλια ή άλλα ανοιξιάτικα λουλούδια, κι αλλού της κρεμούν κουδουνάκια και πολύχρωμα χαρτιά.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Χελιδονίσματα στο Σιτοχώρι Σερρών το 1967

 

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα
ήρθε κι άλλη μελιηδόνα,
κάθισε και λάλησε,
και γλυκά κελάδησε:
Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,
και Φλεβάρη φοβερέ,
κι αν φλεγίσεις κι αν τσικνίσεις,
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις,
πάλιν άνοιξιν θ’ανθίσεις.
Θάλασσαν επέρασα
και στεριάν δεν ξέχασα,
κύματα κι αν έσχισα,
έσπειρα, ‘κονόμησα.
Έφυγα κι αφήκα σύκα,
και σταυρόν και θημωνίτσα,
κι ήρθα τώρα κιηύρα φύτρα,
κι ηύρα χόρτα, σπάρτα, βλίτρα,
βλίτρα, βλίτρα, φύτρα, φύτρα.
Συ, καλή νοικοκυρά,
έμπα στο κελάρι σου,
φέρ’ αυγά περδικωτά,
και πουλιά σαρακοστά,
δώσε και μιαν ορνιθίτσα,
φέρε και μια κουλουρίτσα…
Μέσα ‘δω πού’ρθαμε τώρα,
μέσα γεια, μέσα χαρά,
στον αφέντη, στην κυρά,
στα παιδιά και στους γονείς
σ’όλους τους τους συγγενείς.
Μέσα Μάρτης, έξω ψύλλοι,
έξ’ οχτροί, σας τρών’ οι σκύλοι.
Μέσα φίλοι, μέσα φτήνεια,
και χαρές, χοροί, παιγνίδια.

 

Γεώργιος Μέγας («Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας»)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

"Τα κάλαντα της Χελιδόνας"

Από το  cd της Δόμνας Σαμίου "ΠΕΡΠΕΡΟΥΝΑ"

Χελιδόνα έρχεται,

απ' τη μαύρη θάλασσα,

θάλασσα επέρασε.

Έκαστε και λάλησε,

λάλησε τα γράμματα,

γράμματα βασιλικά,

που μαθαίνουν τα παιδιά,

τα παιδιά του δασκάλου.

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 

Ήρθε ήρθε η χελιδόνα

ήρθες κι άλλη μελιδόνα

κάθισε και λάλησε

και γλυκά κελάηδησε!

"Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,

και Φλεβάρη, φοβερέ

κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις

καλοκαίρι θα μυρίσεις.

Κι αν χιόνισες κι αν κάκισες

πάλι άνοιξη θ' ανθίσεις.

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 

Μάρτη, Μάρτη βροχερέ 

και Απρίλη δροσερέ

τα πουλάκαι κελαηδούν

τα δεντράκια φύλλα ανθούν,

τα πουλάκια αυγά γεννούν

κι αρχινούν να τα κλωσσούν.

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ 

                                     https://www.youtube.com/watch?v=3vDM5-9_oak

 

 

Το έθιμο της χελιδόνας, όμως, απαντάται και στην αρχαία Ελλάδα και επιβιώνει, όπως αναφέρθηκε, μέχρι τις μέρες μας σε πολλά μέρη της Ελλάδας όπως Ήπειρο, Μακεδονία, Θράκη και Δωδεκάνησα.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Στα «χελιδονίσματα» συνεχίζεται το αρχαίο τραγούδι αγερμού, που έλεγαν ομάδες παιδιών στην αρχή της άνοιξης. Η ομοιότητα του σημερινού τραγουδιού με το αρχαίο είναι πραγματικά εντυπωσιακή, τόσο στο λεκτικό ύφος όσο και στα επιμέρους θεματικά στοιχεία και την οικονομία της σύνθεσης τους (μήνυμα του ερχομού της άνοιξης με την επάνοδο του χελιδονιού, χαιρετισμός του φτερωτού αυτού προπομπού της χαρούμενης εποχής, επωδική αποδίωξη του κακού από το σπίτι, ευχή υπέρ των ενοικούντων, αίτηση δώρων), όπως αποδεικνύει το «χελιδόνισμα», δηλαδή το τραγούδι της χελιδόνας, που μας παρέδωσε ο Αθήναιος γύρω στα 200 μ.Χ., αλλά ανάγεται σε πολύ παλιότερα χρόνια:

 

Ήλθε, ήλθε χελιδών 

(Ήρθε, ήρθ” η χελιδόνα)

καλάς ώρας άγουσα καλούς ενιαυτούς 

(φέρνοντας καλοκαιριά και καλή χρονιά)

επί γαστέρι λευκά, επί νώτα μέλαινα 

(στην κοιλιά της άσπρη και στη ράχη μαύρη)

Παλάθαν συ προκύκλει εκ πίονος οίκου 

(Πέταξε μας μια αρμαθιά απ” το πλούσιο σπίτι σου)

οίνου τε δέπαστρον, τυρών τε κάνιστρον 

(και μια κούπα με κρασί και πανέρι με τυρί)

και Πυρών α χελιδών και λεκιθίταν

(και σταράκι η χελιδόνα και τσουρέκι)

Ουκ απωθείται. Πότερ” απίωμες ή λαβώμεθα; 

(Δεν περιφρονεί. Τι θα γίνει; Φεύγουμε ή παίρνουμε;)

Ει μεν τι δώσεις ει δε μη, ουκ εάσομες

(Αν μας δώσεις κατιτίς, ειδαλλιώς δε φεύγουμε)

Ή ταν θύραν φέρομες ή θυπερθυρον 

(ή την πόρτα παίρνουμε ή τ” ανώφλι της)

Ή ταν γυναίκα ταν έσω καθημέναν 

(ή την κυρά που μέσα κάθεται)

μικρά μεν εστί, ραδίως νιν οίσομες 

(μικρή είναι κι εύκολα την παίρνουμε)

Αν δη φέρης ρι, μέγα δη τι φέρεις 

(κι αν μας δώσεις κατιτίς κοίτα να “ν” της προκοπής)

Άνοιγ”, άνοιγε ταν θύραν χελιδόνι 

(Άνοιγε, άνοιγε την πόρτα στη χελιδόνα)

Ου γαρ γέροντες εσμέν, αλλά παιδιά

(Γέροντες δεν είμαστε, είμαστε παιδιά)

 

 

​​Μάρτης ή Μαρτιά

​

​

​

​

​

​

​

 

 

 

 

 

 

Ο «Μάρτης», είναι ένα παμπάλαιο έθιμο. Πιστεύεται ότι έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα, και μάλιστα στα Ελευσίνια Μυστήρια. Οι μύστες των Ελευσίνιων Μυστηρίων, έδεναν μια κλωστή, την «Κρόκη», στο δεξί τους χέρι και το αριστερό τους πόδι.

 

Από την 1η ως τις 31 του Μάρτη, τα παιδιά φορούν στο χέρι τους, στον καρπό, ένα βραχιολάκι φτιαγμένο από στριμμένη άσπρη και κόκκινη κλωστή, τον «Μάρτη» ή «Μαρτιά». Σύμφωνα με την λαϊκή παράδοση, ο «Μάρτης», προστατεύει τα πρόσωπα των παιδιών από τον πρώτο ήλιο της άνοιξης, για να μην καούν. Τον «Μάρτη» τον φτιάχνουν την τελευταία μέρα του Φλεβάρη και τον φορούν την πρώτη μέρα του Μάρτη, πριν βγουν από το σπίτι. Σε μερικές περιοχές τον έβαζαν και στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού «για να μην σκοντάφτουν» ή σαν δαχτυλίδι στο δάχτυλο. Το βραχιολάκι αυτό το βγάζουν στο τέλος του μήνα και ή το αφήνουν πάνω στις τριανταφυλλιές όταν δουν το πρώτο χελιδόνι, για να τον πάρουν τα πουλιά και να τον χρησιμοποιήσουν για να χτίσουν την φωλιά τους ή τον καίνε στην λαμπάδα της Ανάστασης.

 

Το έθιμο - πρόληψη πέρασε και στο Βυζάντιο. Εδώ όμως ο πλούτος άλλαξε την κόκκινη κλωστή με χρυσή. Σαν ερχόταν η ώρα να βγάλουν την κλωστή, καλούσαν τους φίλους σε γλέντι και πριν άπ' αυτό έκαιγαν την κλωστή μέσα σ' ένα πιάτο και από το σχήμα της στάχτης μάντευαν το μέλλον. Πίστευαν ακόμα οι Βυζαντινοί ότι η άσπρη κλωστή συμβολίζει το πρωινό φως, ενώ η κόκκινη το μεσημεριάτικο καύμα. Έτσι όταν τις φορούσε κανείς απέφευγε τις ακτίνες του ήλιου και δεν μαύριζε — δεν «άρπαζε» - πράγμα που για την εποχή εκείνη δεν ήταν επιθυμητό.

 

Ο «Μάρτης» στα Βαλκάνια

​

Το έθιμο του Μάρτη γιορτάζεται ίδιο και απαράλλαχτο στα Σκόπια με την ονομασία «Μάρτινκα» και στην Αλβανία ως «Βερόρε». Οι κάτοικοι των δυο γειτονικών μας χωρών φορούν βραχιόλια από κόκκινη και άσπρη κλωστή για να μην τους «πιάσει» ο ήλιος, τα οποία και βγάζουν στα τέλη του μήνα ή όταν δουν το πρώτο χελιδόνι. άλλοι πάλι, δένουν τον «Μάρτη» σε κάποιο καρποφόρο δέντρο, ώστε να του χαρίσουν ανθοφορία, ενώ μερικοί τον τοποθετούν κάτω από μια πέτρα κι αν την επόμενη ημέρα βρουν δίπλα της ένα σκουλήκι, σημαίνει ότι η υπόλοιπη χρονιά θα είναι πολύ καλή. 

 

Τηρώντας παραδόσεις και έθιμα αιώνων, οι Βούλγαροι, την πρώτη ημέρα του Μάρτη, φορούν στο πέτο τους στολίδια φτιαγμένα από άσπρες και κόκκινες κλωστές που αποκαλούνται «Μαρτενίτσα». Σε ορισμένες περιοχές της Βουλγαρίας, οι κάτοικοι τοποθετούν έξω από τα σπίτια τους ένα κομμάτι κόκκινου υφάσματος για να μην τους «κάψει η γιαγιά Μάρτα» (Μπάμπα Μάρτα, στα βουλγαρικά), που είναι η θηλυκή προσωποποίηση του μήνα Μάρτη. Η «Μαρτενίτσα» λειτουργεί στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού ως φυλαχτό, το οποίο μάλιστα είθισται να προσφέρεται ως δώρο μεταξύ των μελών της οικογένειας, συνοδευόμενο από ευχές για υγεία και ευημερία. 

 

Το ασπροκόκκινο στολίδι της 1ης του Μάρτη φέρει στα ρουμανικά την ονομασία «Μαρτιζόρ». Η κόκκινη κλωστή συμβολίζει την αγάπη για το ωραίο και η άσπρη την αγνότητα του φυτού χιονόφιλος, που ανθίζει τον Μάρτιο και είναι στενά συνδεδεμένο με αρκετά έθιμα και παραδόσεις της Ρουμανίας. Σύμφωνα με την ρουμανική μυθολογία, ο Θεός - Ήλιος μεταμορφώθηκε σε νεαρό άνδρα και κατέβηκε στη Γη για να πάρει μέρος σε μια γιορτή. Τον απήγαγε, όμως, ένας δράκος, με αποτέλεσμα να χαθεί και να βυθιστεί ο κόσμος στο σκοτάδι. Μια ημέρα ένας νεαρός, μαζί με τους συντρόφους του σκότωσε τον δράκο και απελευθέρωσε τον Ήλιο, φέροντας την άνοιξη. Ο νεαρός έχασε τη ζωή του και το αίμα του -λέει ο μύθος- έβαψε κόκκινο το χιόνι. Από τότε, συνηθίζεται την 1η του Μάρτη όλοι οι νεαροί να πλέκουν το «Μαρτισόρ», με κόκκινη κλωστή που συμβολίζει το αίμα του νεαρού άνδρα και την αγάπη προς τη θυσία και άσπρη που συμβολίζει την αγνότητα.

 

Λίγες Παροιμίες για το Μάρτη

 

Ο Μάρτης μια κλαίει και μια γελά

Τον Μάρτη ξύλα φύλαγε, μην κάψεις τα παλούκια

Λείπει ο Μάρτης από τη Σαρακοστή

Ο Μάρτης έχει τ’ όνομα κι Απρίλης τα λουλούδια

Σα ρίξει ο Μάρτης δυο νερά κι Απρίλης άλλο ένα, χαρά σε κείνο το ζευγά που ‘χει πολλά σπαρμένα

Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκαύτης.

Από Μάρτη καλοκαίρι κι από Αύγουστο χειμώνα.

Όλ’ οι μήνες τρων κρέας κι ο Μάρτης κοκάλα.

 

Ιστορίες για τον Μάρτη

 

Για τον καιρό

 

Οι παλιότεροι άνθρωποι που δεν μπορούσαν να καταλάβουν γιατί ο Μάρτης ήταν τόσο άστατος, είχαν πλάσει ένα σωρό μύθους που εξηγούσαν τις απότομες αλλαγές. Οι πιο γνωστοί είναι οι παρακάτω:

 

Σύμφωνα με την παράδοση (όπως την κατέγραψε ο Νίκος Πολίτης το 1904) ο Μάρτης έχει δύο γυναίκες μία καλή, ανοιχτόκαρδη και γελαστή και μια σκουντουφλιάρα και θυμώδισσα που πάντα κλαίει. Κι όταν πάει στη γελαστή γίνεται κι ο καιρός γελαστός κι όταν πάει στη σκουντουφλιάρα ο καιρός χαλάει.

 

 

Ο Μάρτης έχει δυο γυναίκες, μια νέα κι όμορφη και μια γριά κι άσχημη. Όποτε κοιτάει την πρώτη γελάει, χαίρεται κι ο ήλιος λάμπει, αλλά όποτε κοιτάει την άλλη στενοχωριέται και κλαίει ενώ ο καιρός γίνεται συννεφιασμένος και βροχερός

 

 

Οι δώδεκα μήνες ήταν παλιά αδέλφια και ζούσαν μια χαρά αγαπημένοι μεταξύ τους. Ο Μάρτης μάλιστα ήταν ο πρώτος μήνας του χρόνου και είχε μεγάλη δύναμη. Κάποτε αποφάσισαν να φτιάξουν κρασί και να το βάλουν σε ένα βαένι (βαρέλι) για να έχουν να πίνουν όταν ήθελαν. 

Ο Μάρτης σηκώθηκε και είπε στους υπόλοιπους:

 

− Εγώ θα ρίξω πρώτα μούστο στο βαένι και ύστερα ρίχνετε και σεις.

− Καλά, ρίξε εσύ, είπαν οι άλλοι, κι έτσι έγινε.

 

Όταν έγινε με το καλό το κρασί είπε πάλι ο Μάρτης.

− Εγώ έριξα πρώτος, γι’ αυτό και θα πιω πρώτος.

− Εντάξει του είπαν οι άλλοι.

 

Τρύπησε λοιπόν ο καλός σου το βαγένι στο κάτω μέρος, και άρχισε να πίνει μέχρι που το τελείωσε όλο. Όταν ήρθε η σειρά του Απρίλη να πιει κρασί και πήγε και βρήκε το βαρέλι άδειο, θύμωσε πολύ και έτρεξε να το πει στους άλλους. Εκείνοι με τη σειρά τους έγιναν έξω φρενών και ζήτησαν από το Γενάρη να τον τιμωρήσει γι’ αυτό που έκανε. Τον πιάνει λοιπόν ο Γενάρης του τραβάει ένα βρωμόξυλο που είπε αμάν, αλλά του πήρε και την πρωτιά, έγινε δηλαδή ο ίδιος ο πρώτος μήνας του χρόνου.

 

Έτσι λοιπόν ο Μάρτης όταν θυμάται το κρασί που ήπιε γελάει και ο καιρός ξαστερώνει. Όταν θυμάται όμως το ξύλο κλαίει και ο καιρός γίνεται βροχερός και κρύος.

 

Ο Μάρτης και τ’ αδέλφια του

 

Υπάρχει κι ένα άλλο παραμύθι σχετικά με τις κακοκαιρίες του Μάρτη, που εξηγεί επίσης και γιατί ο Φεβρουάριος έχει 28 μέρες. 

 

Τα παλιά τα χρόνια ο Φεβρουάριος είχε 31 μέρες και ο Μάρτιος 28. Αυτό άλλαξε όταν ο Μάρτης θέλησε να τιμωρήσει μια γριά που νόμισε ότι μπορούσε να μιλήσει με αυθάδεια για τη δύναμή του.

Η γριά του παραμυθιού λοιπόν έβοσκε όλο το Μάρτη τα προβατάκια της αλλά τον φοβόταν κιόλας με τις παγωνιές του και προσπαθούσε να προφυλαχτεί. Όταν έφτασε η τελευταία μέρα του όμως, νόμισε πως τη γλίτωσε και είπε γελώντας περιφρονητικά «Πριτς Μάρτη μ, τα ξεχειμώνιασα τα κατσικάκια μου!» Έξω φρενών ο Μάρτης δανείστηκε 3 μέρες από το Φεβρουάριο κι έκανε τέτοιο κρύο τσουχτερό που πάγωσε και η γριά και τα κατσικάκια της. Τις μέρες αυτές δεν τις έδωσε όμως πίσω, γι’ αυτό απέκτησε ο ίδιος 31 και ο Φεβρουάριος έμεινε με 28. 

 

             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

               

     Η χελιδόνα με το κλουβί της στην Τερπνή                                Πουλί σε κλουβί της Αρχαίας Μακεδονίας*

​

 * Πρέπει να εικονίζει το ομοίωμα του πουλιού που χρησιμοποιούσαν τα παιδιά της Αρχαίας Ελλάδας στα ανάλογα κάλαντα, στα χελιδονίσματα, τα κορωνίσματα και στις ειρεσιώνες. (Εφ. Το Βήμα, 4.1.09, ένθετο Μακεδονίς γη)

 

Για όποιον επιθυμεί κάτι περισσότερο…….

1. Στίλπων Κυριακίδης, Γλώσσα και λαϊκός πολιτισμός των νεωτέρων Ελλήνων. Σύλλογος προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, Αθήναι 1946, σ. 36.

2. Claude Fauriel, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια. Έκδοση, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999,. τ. Α΄ σ./α. 300/Η΄, τ.Β΄ α. 69.

3. Νίκος Λ. Πασχαλούδης, Τότε που παίζαμε, Αθήνα 2001 και Θεσσαλονίκη 2008, σ. 234.

4. Εφημερίδα Το Βήμα, 4.1.09, ένθετο Μακεδονίς γη, άρθρο της Αγγελικής Κοτταρίδη, «Αι Αιγεαί» των Μακεδόνων, «Πτηνό επάνω σε κλουβί», μέσα 8ου αι. π.Χ.

5. Νίκος Λ. Πασχαλούδης, Η Τερπνή, 2011, σσ. 143-145.

6. Σερραϊκά Χρονικά, τ. 7ος, 1976, σσ. 115-130, Αικατερινίδης Γεώργιος, Το Χελιδόνισμα στην περιοχή Σερρών.

7. Nίκος Λ. Πασχαλούδης, Δημοτικά τραγούδια, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 623-626 αρ. τρ. 586.0-586.6.

8. Κωνσταντίνος Σιαμάκης, Τα κάλαντα, άρθρο στην περιοδική έκδοση του Συλλόγου των Τερπνιωτών της Θεσσαλονίκης «Η Τερπνή», αρ. φύλλου 42/2001.

​

​

Χειροτεχνία

Και δυο σχέδια για δημιουργική δραστηριότητα....................

​

​

​

​

​